Η τεχνη του Αυτοσχεδιασμού
Τα πρώτα βήματα
Οι ηθοποιοί ανεβαίνουν στην σκηνή, χωρίς σενάριο, χωρίς προσχεδιασμένους χαρακτήρες και αυτοσχεδιάζουν τα πάντα, δημιουργώντας από μεμονωμένες σκηνές, μέχρι ολόκληρα θεατρικα έργα. Αυτό είναι το Improv Theater. Πως ξεκίνησε όμως όλο αυτό;
Το Improv (Improvisational theater), αυτοσχεδιαστικό θέατρο, ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν. Δεν εννοούμε ούτε 50, ούτε 100. Η πρώτη αναφορά στο συγκεκριμένο είδος έγινε τον 4ο αιώνα πΧ! Στην αρχαία Ρώμη, τυποποιημένοι χαρακτήρες, αρχετυπικοί κλόουν έδιναν κωμικές παραστάσεις βασισμένες στον αυτοσχεδιασμό. Η εξέλιξη αυτού, εμφανίστηκε μερικές (lol) εκατοντάδες χρόνια αργότερα με την Commedia dell’ arte, τον 16ο αιώνα. Εκεί, χαρακτήρες όπως η Πουλτσινέλα, ο Πανταλόνε και ο Αρλεκίνος (Pulcinella, Pantalone, Harlequin και όχι Harley Quinn, αν και από εκεί εμπνεύστηκε ο Paul Dini και Bruce Timm το όνομα και την εμφανιση της super villain), βάδιζαν πάνω σε ένα υποτυπώδες σενάριο, έναν θεματικό σκελετό που σαν στόχο είχε μόνο την οριοθέτηση της θεματολογίας και κατα τ’ άλλα, οι ηθοποιοί βασίζονταν στον αυτοσχεδιασμό. Αυτή υπήρξε και η πρώτη αναφορά σε επαγγελματικό επίπεδο, μιας πρώιμης μορφής, αυτού του είδους θεάτρου.
Viola δώστα όλα!
Μετά από αυτό, υπήρξε ένα μεγάλο κενό και τον 20ο αιώνα, η λέξη αυτοσχεδιασμός (improvisation), αναφέρεται κυρίως στην jazz μουσική. Εξαίρεση αποτελούσε ο Dudley Riggs, γεννημενος το 1938, όπου ξεκίνησε να περιοδεύει με τον θίασο του και παραστάσεις βαριετέ (επιθεωρήσεις). Η ανάγκη του να αντιμετωπίσει το επιθετικό κοινό του, έφερε αλλαγές και προσαρμογές, με το τελικό αποτέλεσμα να είναι μια αυτοσχεδιαστική παράσταση, όπου η αρχική έμπνευση ερχόταν από το κοινό, με μία ερώτηση από τους ηθοποιούς. Ο ίδιος ο Dudley, ώντας μεγάλος λάτρης της jazz, απέφευγε την χρήση του όρου, improvisation και προτιμουσε τον όρο instant theater (θέατρο της στιγμής ή σε ελεύθερη μετάφραση, αυθόρμητο θέατρο). Τελικά, εγκαταστάθηκε στην Μινεάπολη, άνοιξε ένα cafe όπου έδινε παραστάσεις με τον θίασο του μέχρι που μετονομάστηκε στο περίφημο Brave New Workshop (ΦΑΝ ΦΑΚΤ: το καφέ διέθετε την ΠΡΩΤΗ μηχανή espresso στην πολιτεία της Μινεσότα).
Περνάμε στην δεκαετία του 50’ και στην πιο σημαντική και ταυτόχρονα υποτιμημένη φυσιογνωμία που όρισε με την δουλειά της την εξέλιξη και την σημερινή μορφή του improv. VIOLA SPOLIN!! Αν είχε πιο κεφαλαία, θα τα χρησιμοποιούσα! Ηθοποιός, σκηνοθέτης και μεγάλη δασκάλα θεάτρου, η Viola, είναι παγκοσμίως (αλλά όχι αρκετά) γνωστή για την τεχνική που ανέπτυξε, με το όνομα Theater Games (Θεατρικά Παιχνίδια). Κατά την θητεία της στο WPA, ως καλλιτεχνική διευθύντρια, ένιωσε την ανάγκη να δημιουργήσει μια τεχνική για τους ηθοποιούς, εύκολα προσβάσιμη και εκτελέσιμη, που να ξεπερνάει φυλετικά και πολιτισμικά εμπόδια. Επικεντρώθηκε στις ανάγκες για εξατομικευμένη προσέγγιση και εφηύρε διασκεδαστικά και κυρίως αυτοσχεδιαστικά παιχνίδια που εστίαζαν στην δημιουργικότητα, την προσαρμοστικότητα και έφεραν στην υποκριτική την έννοια της διασκέδασης και του παιχνιδιου, με σκοπό να “ξεκλειδώσει” τους ηθοποιούς και να τους επιτρέψει να εκφραστούν όπως οι ίδιοι θέλουν, με βάση την ατομικότητα τους και όχι βάζοντας τους σε ένα υποκριτικό καλούπι. Η ίδια έχει δηλώσει σε συνέντευξη της , το 1974, “The games emerged out of necessity, I didn’t sit at home and dream them up. When I had a problem [directing], I made up a game. When another problem came up, I just made up a new game.” (Τα παιχνίδια δημιουργήθηκαν από ανάγκη, δεν καθόμουν στο σπίτι μου να τα οραματιζομαι. Όταν αντιμετώπιζα ένα πρόβλημα σαν σκηνοθέτις, έφτιαχνα ένα παιχνίδι. Όταν εμφανιζόταν άλλο πρόβλημα, απλώς έφτιαχνα ένα νέο παιχνίδι). Στο βιβλίο της Improvisation for the Theater, εμπεριέχονται όλα τα παιχνίδια του εφηύρε, που ξεπερνουν τα 200. Η πορεία της υποκριτικής τέχνης, αλλά και του improv, συγκεκριμένα, ορίστηκε για πάντα.
Την ίδια στιγμή που στην Αγγλία, όλα τα θεατρικά έργα έπρεπε να εγκριθούν από τον Λόρδος Τσάμπερλαϊν και οι ηθοποιοί που χρησιμοποιούσαν τεχνικές αυτοσχεδιασμού, διώκονταν ποινικά, στις ΗΠΑ, ο γιός της Viola, Paul Sills, μαζί με τον David Shepherd, ιδρύουν το 1959 ένα από τα πιο εμβληματικά θέατρα αυτοσχεδιαστικού θεάτρου, The Second City, στο Σικάγο. Μέχρι σήμερα “Η Δευτερη Πόλη”, έχει βγάλει διαμάντια στον χώρο του θεάτρου, της τηλεόρασης και του κινηματογράφου, όπως Bill Murray, Tina Fey, John Candy, John Belushi, Dan Aykroyd, Catherine O'Hara, Nia Vardalos, Amy Poehler, Steve Carell, Mike Myers και πολλούς πολλούς άλλους.
Ένα από τα παιδια του Second City, ο καναδός Del Close, την δεκαετία του 60’, έβαλε την δική του σφραγίδα στο improv, και ταυτόχρονα με τον αμερικάνο Keith Johnstone, καθιέρωσε την θεατρική αυτή τέχνη όπως την ξέρουμε.
Del και Keith - “Το μακρύ και το κοντό”
Del Close, Keith Johnstone. Θα μπορούσαμε να τους αποκαλέσουμε “νονούς” του improv. Παρέλαβαν από την “μαμά” Viola μια μέθοδο εκπαίδευσης και την διαμόρφωσαν σε αυτόνομη μορφή θεατρικής τέχνης, ικανή να σταθεί μόνη της και ανεξάρτητη.
Ο Del, εστίασε σε αυτό που αποκαλούμε “long form improvisation” (μακράς διάρκειας αυτοσχεδιασμός), που σημαίνει ότι οι σκηνές που παρουσιάζονται εστιάζουν στην πλοκή και τους χαρακτήρες, σαν θέατρο με κείμενο, με σκοπό να διηγηθούν μια ή και περισσότερες ιστορία. Δημιουργησε το Harold, ένα από τα πιο γνωστά format (δομή παράστασης) στο παγκόσμιο improv.
Γεννημένος το 1934, στο Μανχάταν, του Κάνσας, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής του καριέρας, στο The Second City, όπου υπήρξε ηθοποιός και σκηνοθέτης. Μετά από μια διακοπή 12 χρόνων στην συνεργασία του με την συγκεκριμένη εταιρεία, κατά την διάρκεια της οποίας έζησε στο Σαν Φρανσισκο και δούλεψε με τον θίασο improv “The Committee”, επέστρεψε στο πρώτο του σπίτι το 1972. Συνεργάστηκε πολύ στενά με την Charna Halpern, με την οποία ίδρυσαν το ImprovOlympic, γνωστό ως iO Theater, στο οποίο η Charna υπήρξε διευθύντρια μέχρι το 2020, όπου και ανακοινώθηκε το οριστικό κλείσιμο του θεάτρου, που αν και η ίδια δήλωσε ότι οφείλεται σε οικονομικές δυσκολίες, η τοπική αλλά και παγκόσμια κοινότητα του improv μιλάει για ανάρμοστες, ρατσιστικές και σεξιστικές τακτικές που οδήγησαν σε μια σειρά καταγγελιών και κατ’ επέκτασιν στο σφράγισμα ενός από τα πάλαι ποτέ σημαντικότερα κέντρα improv.
Ο Del, πέθανε το 1999, αφήνοντας πίσω του μια ολοκληρωμένη μορφή improv, που έχει αγαπηθεί πολύ, κυρίως από την Ευρώπη και η τελειοποίηση της αποτελεί τον απόλυτο καλλιτεχνικό στόχο για πολλούς επαγγελματίες του χώρου.
Στην, όχι και τόσο, απέναντι γωνία, έχουμε τον Keith. Ο δεύτερος νονός του συγχρονου improv και πατέρας των Theater Sports, όπου αντίπαλες ομάδες βάζουν προκλήσεις η μία στην άλλη, ενώπιων κριτών, και βαθμολογούνται είτε από το κοινό, είτε από τους κριτές. Σημαντικό να αναφέρουμε ότι στο συγκεκριμένο format είναι έντονη η συμμετοχή του κοινού, αφού αυτό είναι που δίνει πάντα τις προτάσεις για να εμπνευστούν οι ηθοποιοί. Σε αντίθεση με τον Del, ο Keith, είναι υπέρμαχος του “short form improvisation” (βραχείας διάρκειας αυτοσχεδιασμός), που σημαίνει ότι οι σκηνές ορίζονται πάντα από μια συνθήκη παιχνιδιού, κάποιους κανόνες, σαν τα παιχνίδια της Viola, που άλλα τα άφησε αυτούσια, άλλα τα εξέλιξε ή τα παράλλαξε και δημιούργησε και άλλα δικής του έμπνευσης.
Γεννήθηκε το 1933, στο Ντέβον της Αγγλίας, αλλά την δεκαετία του 70’, μετακόμισε στο Κάλγκαρι, στην Αλμπέρτα του Καναδά. Υπήρξε θεατρικός συγγραφέας, δάσκαλος, εκπαιδευτής improv, μέχρι και σήμερα (κι άλλο ΦΑΝ ΦΑΚΤ: Αν και διδάσκει τα περισσότερα χρόνια της ζωής του ηθοποιούς, ο ίδιος δεν έχει υπάρξει ποτέ και δεν έχει ανέβει στην σκηνή, παρά μόνο για να καθοδηγήσει τους ηθοποιούς του!)
Το 1977, μαζί με τον Mel Tonken, ίδρυσαν το Loose Moose, που μέχρι και σήμερα προσφέρει μαθήματα για όλες τις ηλικίες και παραστάσεις. Το 1979, εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο, Impro: Improvisation and the Theatre, το μόνο βιβλίο για το improv που έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά και αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο ανάγνωσμα για τους ηθοποιούς αυτοσχεδιαστικού θεάτρου.
Στα δικά μας τώρα
Τι συμβαίνει όμως τώρα σε αυτή την τέχνη; ΤΑ ΠΑΝΤΑ! Το improv έχει εξελιχθεί σε ανταγωνιστική και αναγνωρίσιμη τέχνη, με τις ΗΠΑ και τον Καναδά να πρωταγωνιστούν μέχρι και την προηγούμενη δεκαετία, “εξάγωντας” σημαντικούς και διεθνούς φήμης εκπαιδευτές όπως, ο Joe Bill, η Jill Bernard, Shawn Kinley κλπ. Οι ΗΠΑ, με κυρίως αέρα short form, έχουν τελειοποιήσει το θέαμα, με υψηλή ενέργεια και κωμωδία ατάκας. Κάποια από τα θέατρα που ξεχωρίζουν, Queen City Comedy - Charlotte, NC, HUGE Theater - Minneapolis και Impro Theatre - Los Angeles.
Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, στην Ευρώπη, πήραμε το improv και το συνδιάσαμε με την ανάγκη μας να λέμε ιστορίες, με την κουλτούρα και την πολιτιστική ιστορία της κάθε χώρας και εξελίξαμε, κυρίως το long form, προς όλες τις κατευθύνσεις, κωμωδία, δράμα, Σεξπιρικό δράμα, περιπέτεια, μιούζικαλ και ό,τι άλλο μπορούμε να σκεφτούμε. Πολλοί αξιόλογοι εκπαιδευτές όπως, Inbal Lori, Katy Schutte και άλλοι, αντιμετωπίζουν αυτό το είδος, ως ισότιμη θεατρική τέχνη με το συμβατικό θέατρο (θέατρο με κείμενο). Οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης διαθέτουν τουλάχιστον ένα, άλλες και περισσότερα, δικά τους διεθνή φεστιβάλ, κατά τα οποία συγκεντρώνονται εκατοντάδες improvisers από όλο τον κόσμο, για να δουλέψουν μαζί, να παρακολουθήσουν σεμινάρια και παραστάσεις και να συνεργαστούν στην σκηνή, με άλλους improvisers, που πολλές φορές δεν είχαν ξανασυναντήσει μέχρι λίγη ώρα πριν ανέβουν στην σκηνή. Από τα μεγαλύτερα φεστιβάλ στην Ευρώπη είναι το Impro Amsterdam, που το 2020 θα πραγματοποιούσε την 25η διοργάνωση του, αν δεν ακυρώναμε το έτος, λόγω βλάβης. Το “Impro” του Βερολίνου από την ομάδα Gorillas, το “BIF”, της Βαρκελώνης και το “FIF” της Φινλανδίας είναι από τα μεγάλα και καλοστημένα φεστιβάλ.
Το improv δεν περιορίζεται φυσικά στις 2 αυτές ηπείρους. Η Αυστραλία συμμετέχει ενεργά στην εξαγωγή καλλιτεχνών improv και διαθέτει αρκετά φεστιβάλ, στην Μελβούρνη, στην Καμπέρα και σε άλλες πόλεις της ηπείρου. Το ασιατικό improv έχει κάνει δυναμική εμφάνιση τα τελευταία χρόνια και στο Cape Town της Νότιας Αφρικής πραγματοποιείται ένα από τα μεγαλύτερα φεστιβάλ improv στον κόσμο. Οι σχέσεις της Ευρωπαϊκής κοινότητας improv με την Ασiατική, ήταν σχεδόν ανύπαρκτες, μέχρι πριν λίγα χρόνια. Τώρα, με την ραγδαία ανάπτυξη του online improv λόγω του παγκόσμιου lockdown που μας ανάγκασε σε διαδικτυακή και με αποστάσεις εξέλιξη της τέχνης μας, αναπτύχθηκε και μια μεγαλύτερη επικοινωνία μεταξύ των δυο ηπείρων, πράγμα πολύ αισιόδοξο για την διαμόρφωση της τέχνης, τα επόμενα χρόνια.
Ο χάρτης του improv όλο και μεγαλώνει, με την Ελλάδα να μπαίνει σε αυτόν μόλις το 2012, συμπτωματικά σε 2 μέρη της χώρας. Από Αλεξανδρούπολη και Αθήνα, η εξάπλωση ξεκίνησε, για να έχουμε φτάσει το 2021, με σχολές που διδάσκουν improv σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο Κρήτης και Αλεξανδρουπολη. Δύο τα φεστιβάλ, σε Αθήνα (Mt Olymprov) και Σαμοθράκη (Samothraki Improv Retreat) και πολλές συνθέσεις ομάδων από όλες τις σχολές.
To be continued...